Wat is goed doen?

Stef Groenewoud en Frans Koopmans over christelijke ethiek in de zorg

Medische ethiek is een mooi, maar ook een lastig onderwerp. Het raakt iedereen die in de zorg werkt of te maken heeft met zorg. Prof. dr. Stef Groenewoud en drs. Frans Koopmans MA zijn dagelijks op hun eigen manier bezig met vragen over goed en verantwoord handelen in de zorg. Want daar gaat het over bij medische ethiek. Dat doen ze vanuit hun christelijke identiteit. Samen praten ze over waarom christelijke medische ethiek belangrijk is.’

Wat is medische ethiek eigenlijk? ‘Ethiek komt van het Griekse woord “ethos”’, legt Stef uit. ‘Dat betekent zoiets als “goede zeden”. Eigenlijk staat dus de vraag centraal: wat is nou goed doen? Iedere dag hebben we met die vraag te maken. Soms gaat dat om heel concrete situaties in het leven, al zijn ze lang niet altijd zo ingewikkeld.’

Onderbuikgevoel
Medische ethiek gaat over vragen die zich in de gezondheidszorg kunnen voordoen. Stef: ‘Denk aan vragen rondom abortus of het levenseinde. Iemand is bijvoorbeeld oud en het lichaam is op. Hij wil niet meer eten of drinken. Hoe ga je daar dan mee om? Hoe kom je tot een verantwoorde keuze? Maar het gaat bijvoorbeeld ook om de vraag wat een goed en eerlijk zorgsysteem is. Bij ethiek is het belangrijk dat je niet alleen vanuit je onderbuikgevoel reageert. Ethiek helpt ons op een duidelijke manier na te denken over deze complexe zaken. Al zeg ik er wel bij: ethiek begint vaak wel vanuit je onderbuik. Je krijgt een onrustig gevoel en je weet niet precies wat je moet doen. Dat moet je niet negeren. Ethiek helpt je uit te leggen waarom de ene keuze beter is dan de andere.’
Frans vult aan: ‘Soms moet je je in moeilijke situaties afvragen wat nou goede zorg is. Daar ga je voor. Daarna stel je jezelf de vraag hoe je die zorg op zo’n manier verleent, dat het recht doet aan de situatie, aan de cliënt, aan jezelf en aan de organisatie. Dat is een moeilijke keuze waarover je goed moet nadenken.’

Christelijke ethiek
Als christen neem je je achtergrond en levensovertuiging mee in het maken van keuzes. ‘Maar als organisatie heb je uiteraard ook richtlijnen en protocollen’, vertelt Frans. ‘De uitdaging is om je christelijke identiteit te verbinden aan verantwoorde zorg. Hoe geef je daar vorm en inhoud aan? Waar loop je tegenaan? Als organisatie help je medewerkers om zelf tot eigen verantwoorde opvattingen te komen. Die zijn voor iedereen anders. Veel zorgmedewerkers hebben een opleiding gevolgd waarin levensovertuiging niet nadrukkelijk naar voren komt. Daardoor is het een extra uitdaging om die te verbinden aan het uitoefenen van je vak. Die kun je ook niet scheiden van elkaar. Meestal handel je op vergelijkbare wijze als andere zorgprofessionals, maar als christen leg je soms wel andere accenten. We geloven namelijk in een God aan Wie we onze waarden en normen ontlenen. Dat geeft kleur aan je vak. Het is dus goed om te beseffen dat neutraliteit niet bestaat. Je christelijke identiteit kun je niet even aan de kant leggen. Jouw normen en waarden en hoe jij naar het leven kijkt, spelen altijd mee in de manier waarop jij je werk doet.’

‘Rond 1980 ontstond pas de medische ethiek’, gaat Stef verder. ‘Er is toen gezegd: We willen een neutraal en objectief vakgebied zijn. Dus geen levensovertuiging of -beschouwing laten meespelen. Want, zo was de redenering, dan krijg je een vertekend beeld. Maar dat is niet te doen. Christen of niet, iedereen heeft een levensovertuiging vanwaaruit je handelt. Het is ook niet wenselijk om persoonlijke overtuigingen buiten beschouwing te laten. Het geheel wordt kleurloos. We hebben er juist behoefte aan dat alle visies op tafel komen. Pas dan krijg je een goed beeld van de werkelijkheid. Ethiek begint bij je diepste overtuigingen, voortkomend uit je opvoeding, cultuur en hoe je zelf bent ontwikkeld. Voor veel christenen komen die voor een groot deel uit de Bijbel. Het lastige is wel dat de Bijbel niet altijd duidelijke antwoorden geeft. Zeker niet op concrete medisch-ethische vragen van nu. Daarom zullen we altijd moeten zoeken naar de betekenis. Tegelijk staat er in de Bijbel genoeg over goed doen en het omgaan met je naasten.’

Moreel beraad
Hoe kun je samen in een organisatie of persoonlijk tot een weloverwogen keuze komen? Volgens Stef en Frans is moreel beraad een goede manier. Het helpt je om op een andere manier naar de situatie te kijken. Frans: ‘Als je met een ethisch vraagstuk zit, is het goed dat je collega’s kunt vragen om met jou en je team mee te denken. Maak daar bewust tijd voor en vertel waar je buikpijn van krijgt. Kom dan als collega niet direct met makkelijke oplossingen, maar stel kritische vragen. Met elkaar probeer je tot een goede oplossing te komen. En er komt een werkwijze of bepaalde handeling die in deze situatie het meest passend is en het meest recht doet aan de waarden die in het geding zijn. Dat is soms heel lastig.’

Opleiding
Voor zorgprofessionals die zich meer willen verdiepen in medische ethiek heeft het Lindeboom Instituut, waar Stef aan verbonden is, een opleiding ontwikkeld. ‘Dat doen we samen met de Christelijke Hogeschool Ede. In zeven dagen komen er verschillende onderwerpen langs. Vanuit je christelijke identiteit ben je bezig met de vraag: wat is goed doen? En hoe denk je daar nu volgens een bepaalde methode over na? We staan stil bij thema’s rondom het begin en het einde van het leven. Maar ook bij vragen over medische technologie en gender. Tijdens de opleiding staat ook het moreel beraad centraal. In de opleiding combineren we inhoudelijke ethische vraagstukken met een persoonlijk leer- en ontwikkeltraject. Deelnemers leren echt nadenken over wat hun persoonlijke identiteit vormt. Wat zijn vanuit mijn geloof mijn diepe overtuigingen? En hoe verweef ik die in mijn werk? Ik word blij als ogen opengaan en mensen denken: wacht even, er is iets als christelijke ethiek in de zorg. En daar is ruimte voor. Er is plek voor mijn geloof als ik in mijn werk moet nadenken over wat goed is om te doen.’

Frans deed de opleiding omdat hij meer kennis en ervaring wilde. ‘Daar heb ik behoefte aan. Het is ook mooi om andere mensen uit de zorg te ontmoeten. Het fijne aan deze opleiding is dat het niet alleen theorie is. Je wordt ook geconfronteerd met de praktijk. Je oefent met een stapje terugdoen en niet te snel met je opvatting te komen. Soms kom je erachter dat je blinde vlekken hebt. Dan is het goed dat de ander je daarop aanspreekt.’